فیلم «پروین» به کارگردانی محمدرضا ورزی که در جشنواره فیلم فجر امسال به نمایش درآمد، به زندگی پروین اعتصامی به روایت برادرش می‌پردازد. تنها دختر یوسف اعتصام الملک که کوچک‌ترین فرزند او می بود را رخشنده نامیدند، شاعره معاصر ما که بعدها به نام پروین شناخته شد متولد بیست و پنج اسفند ۱۲۸۵ شمسی در تبریز بعد از پنج برادر و درگذشته ۱۵ فروردین ۱۳۲۰ در تهران است.

عمر مختصر او هم‌زمان با دوره تحول جامعه و تلاطم‌های مشروطه می بود و وجودش به واقع درخششی – هرچند مختصر – در تاریخ ادبیات و وجود اجتماعی زنان و گذار از پرده نشینی و تاریکی نادانی به عرصه علم و ادب و دانش و اجتماع می بود. بهانه این یادداشت اما، فیلم «پروین» به کارگردانی محمدرضا ورزی است که در جشنواره فیلم فجر امسال به نمایش درآمد و به زندگی او به روایت برادرش ابوالفتح اعتصامی (با بازیگری امیرحسین صدیق) می‌پردازد.

آنچه در فیلم در رابطه شخصیت پروین گفتن می‌شود، عکس زنی حساس و ضعیف و بی‌رمق است که در مواردی با حقیقت‌های زندگی او نیز چندان مطابق نیست. می‌دانیم که بیشترین تأثیر در هویت پروین را خانواده او به‌خصوص پدر (یوسف اعتصامی) و مادر (اختر فتوحی دختر میرزا عبدالحسین مقدم العداله) داشته اند. یوسف اعتصام – که در فیلم محمدرضا شریفی نیا نقش او را بازی می‌کند – مردی است نواندیش و آزاده، مسلط به زبان‌های عربی و فرانسه و ترکی که اهل قلم و نگارش است و ترجمه می‌کند (به جز ترجمه کتاب‌های ویکتور هوگو و ژول ورن او اولین کسی که نمایشنامه‌ای از شیلر را از آلمانی به فارسی برگرداند) و یکی از کتاب‌هایش (به عربی) در مصر سال‌ها به گفتن کتاب درسی تدریس می‌شد، اما کتابی که در رابطه ظهور شخصیت پروین می‌توان به آن اشاره کرد کتاب «پرورش نسوان» است. این کتاب که نخستین رساله مدرن در دفاع از حقوق زنان به زبان فارسی است، ترجمه‌ای مختصر از کتاب «تحریر المراه» به قلم قاسم امین مصری است که در باب حقوق زنان نوشته شده می بود و در قاهره انتشار شده و هرچند بر پایه آیات و احادیث می بود موجبات عکس العمل علمای سنت گرای مصر را فراهم آورد.

پروین کوچک تحت تعالیم پدرش در خانه فرانسه و عربی و ترکی را به خوبی آموخته می بود، و سپس به مدرسه آمریکاییان رفت و به گفتن دانش آموز ممتاز از آن مدرسه فارغ التحصیل شد و مدتی نیز همان جا تدریس کرد. تاثییر فرد دیگر که پدر و شخصیت او روی دختر کوچک داشته وجود و وزن او در جمع ادیبان و فرزانگان دوران خود همانند ملک الشعرای بهار، میرزا کاظم آشتیانی، علی اکبر دهخدا، عباس خلیلی (پدر سیمین بهبهانی) و … می بود که علتبرکشیده شدن و تراشیده شدن شخصیت پروین در روبه رو با این فضای فرهنگی شد. در فیلم بخشی از این معاشرت‌ها را – به‌خصوص در رابطه وجود پروین و شعر خوانی در انجمن ادبی – می‌بینیم، هرچند نوع پرداخت شخصیت ظریف و شکننده پروین طوری است که گویی ملک الشعرای بهار و دهخدا آبگینه در دست دارند و دلواپس شکستن آن به کوچک‌ترین تلنگری می باشند! در حالی که سخنرانی او در زمان فارغ التحصیلی با گفتن «زن و تاریخ» در عین حال که نشان‌دهنده پختگی زبان و اندیشه اوست، گفتن کننده شخصیت محکم و متکی به نفس او در گفتن اندیشه‌ها و دفاع از آنهاست. به واقع سختی‌های زندگی زنی همانند پروین او را سخت قوی و آرام و محکم ساخته می بود که مخالفت‌های بی‌پایه و مبنا شاعرانی نظیر گرگانی (که شائبه شعر دزدی پروین را نقل کرده بودند) خللی در عزم و توان او تشکیل نمی‌کرد.

بخشی از این سختی مربوط به ازدواج اوست که در فیلم بزرگنمایی شده و به درستی و مطابق حقیقت نشان داده نشده است. به هر صورت پروین دختری از خانواده‌ای بزرگ و سرشناس بوده که علیرغم نگه داری سنت‌ها در زمانه خود زیاد پیشرو و نواندیش بوده اند و به صورتی سنتی با پسرعموی پدرش به نام فضل‌الله همایون فال که مردی ارتشی و یقیناً اهل ادب بوده ازدواج می‌کند و به کرمانشاه – محل خدمت همسر – می‌رود ولی سپس از مدتی زیاد مختصر (نزدیک یک ماه سپس) به خواست خود و به علت منفعت گیری همسرش از تریاک و مشروبات از او جدا می‌شود. این جدایی سریع و خود خواسته با حمایتکامل خانواده پروین و توافق همسرش که مردی لطیف الطبع بوده است، بوده و تأثیر منفی ای بر وجهه و روح پروین نداشته است. این عمل، یعنی خواست جدایی نوعروس به علت منفعت گیری شوهر از تریاک در آن دوران چندان پذیرفتنی نبوده و پرداختن فیلم به شخصیت پروین در بافت دوره تاریخی خاص خود می‌توانست این حقیقت را به خوبی نشان بدهد، چنان که در شرایطی نسبتاً شبیه عالیه خانم جهانگیر با وجود داشتن تحصیلات و استقلال مالی و خانواده‌ای اهل ادب و نواندیش نمی‌تواند از نیما یوشیج (که بر خلاف همایون فال دارای شغل هم نبوده) جدا بشود.

مسئله‌ای دیگر که در فیلم از فضای زمانه پروین مغفول مانده و علتضعف شخصیت پروین و عدم تطابق آن با حقیقت است، حذف یا نادیده گرفتن زنان معاصر او و دستاوردهای آنان است. می‌دانیم که دوره مشروطه بزنگاهی تاریخی است که شخصیت‌های فوق الاده از زنان همانند فخرعظمی ارغون، بی‌بی خانم استرآبادی و … در آن ابراز یافته اند و وجود این زنان بر شخصیت پروین تاثیرگذار بوده است. متأسفانه در فیلم به جز مادر پروین (با بازی آزیتا حاجیان) و مهکامه محصص (مادر اردشیر محصص) که دوست پروین بوده و خواهر همکار پروین در کتابخانه، زن واقعی فرد دیگر نمی‌بینیم. گویی پروین- با وجود اشتغال به کار در کتابخانه دانشگاه و فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی دیگرش- در آکواریومی تحت حمایتو حفاظت پدر و دوستان پدر و برادرش نگهداری می‌شود و پرواضح است این رشد آکواریومی نمی‌توانسته این چنین رشد چند وجهی‌ای را برای پروین به جستوجو داشته باشد.

فیلم‌هایی همانند «پروین» می‌توانند به نشان دادن درست تاریخ و نور تاباندن بر زوایای تاریک و مجهول آن برای آگاهی بخشی به نسل معاصر زیاد موثر باشند. در کل هرچند ساخت فیلم از زندگی شخصیت‌های ادبی و فرهنگی به‌خصوص زنان، کاری مورد قیمت است اما گزیده گویی زیاد و برخورد انتخابی با وقایع تاریخی دوره زندگی پروین و آمیختگی آن با خیال علتشده که علیرغم تلاش بازیگر نقش پروین (مارال بنی‌آدم) برای نزدیکی به این شخصیت، پروینِ این فیلم شخصیتی کم‌مایه و ضعیف نشان داده شود.