فناوری کوانتومی این روز‌ها به‌گفتن یکی از با اهمیت ترین جریانات علمی و صنعتی جهان شناخته می‌شود؛ جریانی که می‌تواند در آینده نه‌چندان دور روشهای ارتباطی، امنیت اطلاعات، محاسبات و حتی زندگی روزمره مردم را منقلب کند. ایران نیز با در نظر گرفتن اهمیت این حوزه، در برنامه هفتم گسترش کوانتوم را در کنار پنج فناوری نوظهور دیگر در زمره برتری‌های ملی قرار داده است.

بر همین مبنا معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری با تصویب اسناد ملی و راه اندازی ستاد‌های تخصصی قدم‌های عملی برای سیاست‌گذاری، گسترش زیرساخت‌ها، پرورش نیروی انسانی و تشکیل بازار این فناوری برداشته است.

بر پایه بند (ت) ماده ۹۹ قانون برنامه هفتم گسترش، فناوری کوانتوم یکی از برتری‌های ملی محسوب می‌شود و مسئولیت گسترش زیرساخت‌های آن به معاونت علمی سپرده شده است. از نیمه سال قبل تا بحال شش جلسه شورای راهبری علوم و فناوری کوانتوم به ریاست معاون علمی برگزار شده و دبیرخانه این شورا نیز در معاونت علمی مستقر است. در این شورا تقسیم‌کار ملی برای گسترش فناوری کوانتوم تدوین شده و مقرر است هر وزارتخانه یا دستگاه متولی، نقشه راه خود را برای تصویب اراعه کند.

اما سوال اساسی این است که ایران در این رقابت جهانی دقیقاً چه جایگاهی دارد و مسیر آینده چطور ترسیم شده است؟ در همین جهت، به سراغ وحید جان‌نثاری، دبیر ستاد گسترش اقتصاد دانش‌بنیان کوانتوم، لیزر و فوتونیک معاونت علمی ریاست‌جمهوری رفتیم و با او درمورد حالت جاری و چشم‌انداز فناوری کوانتومی در سرزمین به او گفت‌و‌گو پرداختیم.

جایگاه ایران در حوزه نظری و عملی کوانتوم

دبیر ستاد گسترش اقتصاد دانش‌بنیان کوانتوم، لیزر و فوتونیک معاونت علمی  درمورد جایگاه ایران در این عرصه می‌گوید: ایران از نظر مطالعات نظری در رتبه نزدیک به ۲۰ جهان قرار دارد، اما در حوزه عملیاتی تا این مدت مسیر طویل در پیش است. 

وحید جان‌نثاری پافشاری می‌کند: اندوخته‌گذاری در سرزمین طی پنج تا ده سال تازه اغاز شده و به‌مرور زمان گسترش یافته است اما به‌علت محدودیت منبع های مالی نمی‌توان انتظار جایگاه بالایی در عرصه عملی داشت. در حالی‌که اندوخته‌گذاری جهانی در این حوزه به نزدیک به ۵۶ میلیارد دلار رسیده و تنها ژاپن در یک سال قبل ۷ میلیارد دلار تعلق داده است، همین طور تنها ۳۵۰ میلیون دلار زمان در او گفت و گو صنعتی سازی اندوخته‌گذاری کرده، اما مجموع اندوخته‌گذاری ایران حدودا چند میلیون دلار زیاد تر نیست.

به حرف های او این محدودیت منبع های علتشده است که گسترش فناوری کوانتومی در سرزمین با شیبی آرام پیش برود، اما در برخی قسمت‌ها نظیر حسگر‌های کوانتومی و ارتباطات کوانتومی ایران موفق به دستیابی به محصولات کاربردی شده است.

ملموس‌ترین تأثیر فناوری کوانتومی در زندگی مردم

جان‌نثاری در جواب به این سوال که فناوری کوانتوم چه تأثیری بر زندگی مردم خواهد داشت می‌گوید: مردم احتمالا به‌طور مستقیم نتوانند وجود ارتباطات کوانتومی یا حسگر‌های دقیق را لمس کنند، اما این فناوری‌ها در بعد‌عرصه زندگی روزمره آنها اثرات جدی خواهند گذاشت. برای نمونه ارتباطات کوانتومی امنیت ملی و مخابرات سرزمین را افزایش می‌دهد یا در حوزه حسگری و GPS می‌تواند دقت موقعیت‌یابی را به‌طور چشمگیری ارتقا دهد.

چالش نیروی انسانی و آموزش

یکی از مهم‌ترین چالش‌های ایران در این حوزه، افتنیروی متخصص است. جان‌نثاری با پافشاری بر اهمیت وجود فیزیکدانان و مهندسان رشته‌های گوناگون در این مسیر می‌گوید: برای پیشرفت در فناوری کوانتومی هم‌افزایی جامعه علمی سرزمین الزامی است. به همین علت سال قبل فراخوانی برای آموزش و تدریس در این عرصه انتشار شد که تبدیل انتخاب ۱۶ مطرح درس و معارفه آنها به نزدیک به ۱۲ دانشگاه شد. مقصد ما تشکیل یک بسته آموزشی جامع برای نیاز‌های پایه و تخصصی سرزمین است.

ابعاد فناوری کوانتومی و برنامه‌های آتی

سرپرست ستاد کوانتوم سه شاخه مهم این فناوری را محاسبات کوانتومی، ارتباطات کوانتومی و همانند‌سازی دانست و گفت که هر کدام مسیر گسترش خاص خود را دارند. وی با اشاره به سابقه فعالیت‌های نظری ایران از اغاز دهه ۲۰۰۰ می‌گوید: در سطح بین‌المللی جایگاه علمی ایران قابل دقت است، اما قسمت تجربی به علت نیاز به اندوخته‌گذاری‌های سنگین هم چنان با محدودیت‌های جدی مواجه است.

جان‌نثاری در ادامه می‌افزاید: در سطح جهانی دولت‌ها ده‌ها میلیارد دلار در این عرصه اندوخته‌گذاری کرده‌اند و قسمت خصوصی نیز وجود فعال دارد. با دقت به منبع های محدود سرزمین، سیاست ما تمرکز پشتیبانی‌ها بر دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی توانمند است تا نتایج تحقیقاتی به محصول تبدیل شود.

برنامه‌های آتی ستاد شامل تشکیل محتوای آموزشی، برگزاری دوره‌های تخصصی، تشکیل شبکه‌های همکاری بین دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و این چنین تسهیل فرآیند تجاری‌سازی فناوری کوانتومی خواهد می بود.

 پرورش نیروی انسانی و تجاری‌سازی

به حرف های دبیر ستاد گسترش اقتصاد دانش‌بنیان کوانتوم، مقصد مهم سرزمین در این حوزه عبارت است از:

• پرورش نیروی انسانی متخصص،

• تشکیل زیرساخت‌های ملزوم،

• تسهیل مسیر تجاری‌سازی و حمایتاز شرکت‌های دانش‌بنیان.

او پافشاری می‌کند: تحقق این اهداف تنها در صورت هماهنگی کامل بین وزارتخانه‌ها، دانشگاه‌ها و قسمت خصوصی مقدور است. منبع های محدود باید موثر و اثربخش تخصیص یابد تا بتوانیم جایگاه سرزمین را در این فناوری راهبردی ارتقا دهیم.

فناوری کوانتومی به‌گفتن یکی از راهبردی‌ترین عرصه‌های علمی و فناورانه جهان، امروز به میدان رقابت سرزمین‌های پیشرفته بدل شده است. ایران نیز با وجود محدودیت‌های مالی و زیرساختی توانسته در حوزه‌های نظری جایگاهی قابل دقت کسب کند و در قسمت‌های عملی همانند حسگر‌ها و ارتباطات کوانتومی به نتایج ملموسی برسد.

با این حال‌مسیر اینده نیازمند اندوخته‌گذاری‌های کلان، پرورش نیروی انسانی متخصص و هم‌افزایی بین دانشگاه‌ها، دولت و قسمت خصوصی است. در صورتی که این هماهنگی به‌طور جدی تحقق یابد، ایران می‌تواند ضمن افت فاصله با سرزمین‌های پیشرو از ظرفیت‌های عظیم فناوری کوانتومی برای ترقی امنیت ملی گسترش صنعتی و بهبود کیفیت زندگی مردم منفعت‌مند شود.

حال با دقت به شتاب جهانی در این عرصه، سوال اساسی این است که ایران تا چه اندازه می‌تواند فاصله خود را با قوت‌های پیشرو افت دهد و سهمی واقعی در آینده کوانتومی جهان به دست آورد؟