به تازگی جدولی از پیوست بودجه امسال انتشار کرده و مدعی شده که رقم ۱۱۶ میلیارد یورو در این جدول تحت گفتن «یارانه نهان انرژی» گنجانده شده است. این خبرگزاری در ادامه گفتن کرده که در صورت «آزاد شدن این رقم» و با نرخ تسعیر ارز ۴۰ هزار تومانی و با فکر ۸۵ میلیون نفر یارانه‌بگیر، می‌توان به هر نفر ۵ میلیون تومان یارانه داد.

در نگاه اول، معادله ساده‌ای است که در اغاز انتخابات، احتمالا کاندیداهای محترم را نیز اغوا کند که این چنین قولای را به مردمی بدهند که زیر بار مشکلات اقتصادی و تورم مزمن چندین‌ساله کمر خم کرده‌اند و تشنه منبع های مالی بادآورده می باشند. این اتفاق پیش از این نیز رخ داده و اثرات آن تا این مدت هم باقی است. بعد اجازه بدهید این چنین «وعده احتمالی» را بازدید کنیم و ببینیم چه مقدار قابل اجراست و در صورت اجرا چه اثرات مخربی خواهد داشت؟

قسمت بزرگی از دیدگاه منفی نسبت به چیزی به نام «یارانه نهان» این است که این چنین یارانه‌ای فقط به ثروتمندان می‌رسد و گروه‌های کم درآمد نفعی از آن نمی‌برند. این چنین دیدگاهی طبق معمول توسط طیف گسترده‌ای از اقتصاددان‌هایی ارایه می‌شود که خود را طرفدار «اقتصاد بازار» و یا چنانکه باب شده «اقتصاد آزاد» می‌خوانند و اعتقاد دارند که یارانه نهان در حوزه انرژی باید به‌طور کلی «قطع» شود تا یارانه به درستی توزیع شود. اما این استدلال چه مقدار درست است؟ برای جواب به این سوال باید با عدد و رقم سخن بگویید کرد و نه با اظهارنظر و گفتارهای انشایی و سخن بگویید‌های تکراری. عدد و رقم درون خود حقیقت‌هایی را آشکار می‌کنند که هیچ گفتار و نوشتاری قادر به اثبات آن‌ها نیست.

آخرین تحلیلی که درمورد یارانه نهان انرژی در ایران انجام شده برمی‌گردد به سال ۹۸ و اندکی بعد از ناآرامی‌های ناشی از شوک قیمت بنزین که توسط مرکز پژوهش‌های مجلس انجام شده و حقایق بسیاری را در خود دارد. این گزارش که به شماره مسلسل ۱۶۶۵۲ در وبسایت مرکز پژوهش‌های مجلس حاضر است به صراحت از چند «ابهام» بزرگ درمورد «یارانه نهان» رونمایی می‌کند که در زیر پوست اقتصاد ایران سال‌ها است جریان داشته و دارد.

آیا مصرف کننده یارانه نهان مردم می باشند؟

در گفتارهای حاضر سهم زیاد تر انتقادها به سمت این نوشته می‌رود که مصرف انرژی در ایران بالاست و قسمت بزرگی از انرژی ارزان قیمت توسط مردم عادی به «هدر» می‌رود. به این علت یک عدد زیاد بزرگ در طی سال‌های گوناگون برای یارانه نهان انرژی گفتن می‌شود (در آخرین مورد ۱۱۶ میلیارد یورو) و طوری حرکت می‌شود که گویی همه این یارانه به مردم پرداخت شده و اگر بتوان آن‌ها را برداشت، می‌شود نفری ۵ میلیون تومان به همه پرداخت کرد! اما مطالعات مشخص می کند که از سال ۸۴ تا ۹۵ بیشتر از سه چهارم یارانه نهان انرژی به قسمت «غیرخانوار» تعلق اشکار کرده است. در واقع «انرژی ارزان» با اهمیت ترین روش حمایتدولت‌ها از تشکیل در ایران بوده است.

به عبارت دیگر این مطالعه مشخص می کند که ۲۵ درصد خانواری که یارانه نهان به آن‌ها تعلق می‌گیرد اصلا ارتباطی با پول هنگفتی که در این راه هزینه می‌شود ندارند و کانون بحران یارانه‌ها در ۷۵ درصد قسمت تولیدی است که محصول نهایی عمده آن‌ها نیز به طور «خام فروشی» در بازار جهانی فروخته می‌شود.

صنایع عمدتا رانتی و نیمه دولتی که در پناه یارانه نهان انرژی فعالیت می‌کنند و اگر یک روز این یارانه به آن‌ها نرسد، در بعد منفعت‌وری پایین انرژی دوام بسیاری نمی‌آورند. عکس العمل تولیدکنندگان به تحول قیمت انرژی کاملا وابسته به امکان فنی، مالی و اقتصادی آن‌ها بوده و در شرایط جاری، افزایش قیمت انرژی برای تولیدکنندگان تبدیل افزایش قیمت محصولات و در صورت نداشتن امکان افزایش قیمت، تبدیل افت تشکیل خواهد شد.

آیا یارانه نهان هر سال زیاد تر شده است؟

بزرگ شدن یارانه نهان با افزایش نرخ ارز اساسا چیزی جز تأثیر افت قیمت پول ملی نیست. به عبارت دیگر، بدون این که در زندگی واقعی مردم و مقدار مصرف انرژی آن‌ها تحول خاصی رخ داده باشد، یک دفعه یارانه نهان چند برابر می‌شود.

به‌طور مثال، ، اگر نرخ ارز ۴۲۰۰ تومان می‌ماند، یارانه‌ای که به مصرف داخلی نفت در سال ۹۷ تعلق گرفته ۴۱.۸ میلیارد دلار می بود و در نرخ ارز ۱۱۰۰۰ تومانی بیشتر از ۴۹ میلیارد دلار شده است. در حوزه گاز اگر نرخ ارز در سال ۹۷ در عدد ۴۲۰۰ تومان باقی می‌ماند یارانه گاز طبیعی ۱۳.۶ میلیارد دلار می‌شد و بعدها که در این سال نرخ دلار به ۱۱ هزار تومان رسیده، قیمت یارانه نهان گاز طبیعی نیز به ۱۹ میلیارد دلار افزایش اشکار کرده است.

بعد آنچه به گفتن یارانه نهان در اقتصاد ایران بر پایه نرخ ارز محاسبه می‌شود به طوری است که می‌توان با افزایش زیاد تر نرخ ارز، رقم یارانه ضمنی را افزایش داد؛ بدون این که اتفاق خاصی در اقتصاد سرزمین صورت گرفته باشد. برای مثال، با نرخ ارز ۴۲۰۰ تومانی، یارانه نهان در سال ۹۷ نزدیک به ۵۵ میلیارد دلار و با نرخ از ۱۱۰۰۰ تومانی یارانه نهان نزدیک به ۶۸ میلیارد دلار است.

به عبارت دیگر، با افزایش نرخ ارز بدون این که در زندگی واقعی مردم و مقدار مصرف انرژی آن‌ها تحول خاصی رخ داده باشد، یک دفعه یارانه نهان چند برابر می‌شود. تا این که اکنون و با شوک ارزی جاری که نرخ دلار را در بودجه به ۴۰ هزار تومان افزایش داده، رقم ۱۱۳ میلیارد یورویی برای یارانه نهان در نظر گرفته شده است. در حالی که این عدد چیزی جز یک «توهم بزرگ» نیست و عمده آن به علت شوک ارزی به وقوع مدام سالیان تازه به وجود آمده است.

آیا ثروتمندان یارانه بیشتری می‌گیرند؟

استدلال عمده طرفداران حذف یارانه انرژی این است که مالکان خودروی شخصی سهم بیشتری از یارانه برای مثال بنزین می‌گیرند. به این علت این یارانه باید «حذف» شود و پول آن به طور «نقدی» بین همه دهک‌های درآمدی تقسیم شود.

محاسبات مرکز پژوهش‌ها مشخص می کند با وجودی که در سال ۹۶ سهم دهک اول از یارانه انرژی ۵.۰۶ درصد بوده و از دیگر دهک‌ها کمتر است، نسبت یارانه انرژی به هزینه کل خانوار در این دهک، با ۱۵ درصد بیشترین مقدار را به خود تعلق می‌دهد، به آن معنی که معیشت دهک اول به نسبت دیگر دهک‌ها به مراتب به یارانه انرژی زیاد تر وابسته بوده است و در صورت افزایش قیمت‌ها بیشتر از دیگر دهک‌ها متأثر خواهد شد.

در سوی ناموافق، بدیهی است که دهک دهم بیشترین منفعت‌مندی را از یارانه انرژی دارد، اما نسبت آن به دیگر هزینه‌های این دهک تنها ۵ درصد است، یعنی تعلق یارانه انرژی به دهک دهم نسبتا تأثیر اندکی در زندگی افراد این دهک خواهد داشت.

به همین ترتیب نسبت یارانه به هزینه زندگی دهک نهم و هشتم به ترتیب ۸ درصد و ۹ درصد است. به عبارت دیگر، دهک کم درآمد که مصرف بالاتری در حوزه بنزین دارد؛ سهم بیشتری هم از یارانه بنزین می‌گیرد. همین الان قسمت بزرگی از دهک‌های درآمدی متوسط نیز به سمت شغل کاذبی به نام «کار در تاکسی اینترنتی» سوق داده شده‌اند و به علت بالا رفتن هزینه‌ها، نوعی «شغل دوم» اشکار کرده‌اند.

مسئله سپس این که بخشی از مصرف بالای بنزین در سرزمین (بدون در نظر گرفتن حالت ترافیکی که تبدیل افزایش مصرف سوخت می‌شود) حاصل تکنولوژی خودروسازهای داخلی است که نسبت به زیاد تر خودروهای خارجی، مصرف بالاتری دارند. به‌طور مثال، خودروی دنا ۷.۷۵ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر مصرف سوخت دارد.

یا خودروی تیبا نزدیک به ۷ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر مصرف بنزین دارد. این عدد برای پژو پارس ۸.۱۵ لیتر و برای پژو ۴۰۵ در هر ۱۰۰ کیلومتر ۹ لیتر است. سوال این است که چرا هزینه نبوده است تکنولوژی روز دنیا و افزایش مصرف در خودروهای بی‌کیفیت داخلی را مردم می‌پردازند و چرا هیچگاه در محاسبات حاضر به این متغیر اشاره‌ای نمی‌شود؟

خطر بزرگ یارانه ۵ میلیون تومانی

مردم ایران نزدیک به دو دهه پیش به سیاستمدارانی رای دادند که در نگاه علم سیاست به پوپولیسم و رفتارهای توده‌گرایانه مشهور بودند. نتیجه این چنین اتفاقی، در سال‌های پایانی دهه ۸۰ با حذف برخی از یارانه‌ها و نقدی شدن آن دیده شد که به مرور زمان، قوت خرید همان یارانه نقدی نیز به پایین‌ترین سطح خود رسید.

حال به نظر می‌رسد که بار دیگر عرصه‌چینی برای وعده افزایش یارانه نقدی آن هم به عدد شگفت و غریب ۵ میلیون تومانی اغاز شده که بدون تردید، ضربات مهلکی بر اقتصاد جاری ایران داخل خواهد کرد که با تورم نزدیک به ۴۰ درصدی دست و پنجه نرم می‌کند.

سید مرتضی افقه، اقتصاددان و استاد دانشگاه در این باره بر این باور است که این مساله اصلا مقدور نیست و این چنین منبع درآمدی برای این منظور اصلا در اختیار دولت قرار ندارد، ضمن آنکه به نظر می‌رسد اینچنین قولهایی به مثابه ترفندی خواهد می بود که به جستوجو افزایش قیمت حامل‌های انرژی و شوک مجدد تورمی داده خواهد شد.

این اقتصاددان در ادامه او گفت: یقیناً از اغاز به کار دولت آقای رییسی مساله افزایش قیمت بنزین نقل می بود و اصرار هم بر این می بود که نرخ بنزین افزایش اشکار کند اما به علت توانایی سال ۹۸ و افزایش تنش‌ها در آن زمان دولت سیزدهم چندان تمایلی به این نوشته نداشت. این کارشناس اقتصادی تصریح کرد: حتی اگر پنج میلیون تومان هم یارانه به مردم بدهند تاثییر روانی منفی هم خواهد گذاشت و باید او گفت این تاثییر روانی منفی زیاد زیاد تر از تاثییر مثبت پرداخت پنج میلیون تومان یارانه به مردم است و به نظر می‌رسد این مدل از قولها در نهایت با مشکل روبه رو شود.

افقه در ادامه گفت: توانایی ۱۳ دوره قبلی ریاست‌جمهوری نشان داده که قولهای انجام نشده تعداد بسیاری از سوی روسای جمهور قبلی باقی مانده است که یا قابل انجام دادن نبوده و به دست فراموشی سپرده شده و یا فکر می‌کند مردم آن قولها را فراموش کرده‌اند. این اقتصاددان افزود: اکنون مخاطبین انتخاباتی دو گروه می باشند، یک گروه که همیشه به طور اعتقادی رای می‌دادند که باز هم شرکت می‌کنند و مشکلی برای رای دادن ندارند و برای جذب و جلب این عده در انتخابات نیازی