غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری، ریاضیدان، اخترشناس و شاعر ایرانی است که در ۲۸ اردیبهشت سال ۴۲۷ و زمان حکومت سلجوقیان در نیشابور به دنیا آمد. خیام دارای هوش بسیار و حافظه‌ای قوی و قوی می بود و علاوه بر داشتن دانش در ریاضی، نجوم در فلسفه، دین، تاریخ، گاهشماری، در موسیقی نیز دانش بسیاری داشت بعد می توان او را همه چیزدان و بزرگترین دانشمند قرن پنجم نامید.

مقام و شهرت زیاد خیام در زمان خود جهت شد معاصران او با القابی چون امام، فیلسوف و حجه الحق، او را بستایند.

خیام نیشابوری در قرن پنجم و ششم هجری و در دوره حکومت سلجوقی زیست. او فردی صریح‌الهجه با تفکری آزاد و عاقبت‌اندیش و مدبر می بود که با وجود تعصبات و سختگیری‌های زیاد در خراسان و دیگر مناطق ایران در آن ایام، از گفتن عقاید فلسفی خود فروگذار نگذاشت ولی تنگ‌نظران هم‌دوره‌اش سکوت نکردند و تا توانستند، به او تاختند.

به حرف های‌ برخی، در پی این هجمه‌های پی‌درپی فضا برای خیام آن‌چنان تنگ و تاریک می‌شود که سفر حجی را تدبیر می‌کند. بعد از حج، مدتی به بغداد می‌رود. دوستان آن دیار، بزرگش می‌دارند و از او بذل حکمتش را می‌طلب می‌کند ولی خیال هوای وطن می‌کند از این رو به نیشابور بازمی‌گردد.

خیام به دعوت جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان رفت تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را به مسئولیت گیرد. وی در زمان اقامت ۱۸ ساله در اصفهان، زیج ملکشاهی (جدول محاسبات نجومی) را تهیه و در نزدیک به سال ۴۵۸ مطرح اصلاح تقویم را تنظیم کرد و تدوینگر و بنیانگذار تقویم جلالی شد.

در این زمان خیام به گفتن اختربین در دربار مشغول به کار شد هر چند به اختربینی اعتقادی نداشت.بعد از مرگ ملکشاه و کشته شدن نظام الملک، خیام مورد بی‌مهری قرار گرفت و پشتیبانی مالی به رصدخانه قطع شد!

بی اعتنایی به امور علمی دانشمندان و رصدخانه، علتشد خیام در نزدیک به سال ۴۷۹ هجری اصفهان را به تصمیم خراسان ترک کند و بقیه عمر را در شهرهای مهم خراسان به اختصاصی نیشابور و مرو گذراند و در زمان حیاتش، حوادث مهمی چون جنگ‌های صلیبی، سقوط دولت آل بویه، قیام دولت آل سلجوقی را توانایی کرد.

خیام و ریاضیات

خیام تحت حمایتو سرپرستی ابوطاهر، قاضی القضات سمرقند، کتابی درمورد معادلات درجه سوم نوشت و از آنجا که با نظام الملک طوسی رابطه خوبی داشت کتابش را به او هدیه کرد.

تحقیقات و مطالعات خیام در جبر در نوع خود تحسین برانگیز است. اثبات اصل پنجم اقلیدس که شالوده هندسه اقلیدسی است از دستاوردهای علمی وی به حساب می اید. کشف و اثبات بسط دو جمله‌ایn^(a+b) و این چنین ابداع روشی در به دست آوردن ضرایب تبدیل نامگذاری مثلث حسابی بهانه‌ای می بود تا نام خیام در کنار نام بزرگان فرد دیگر چون نیوتن و پاسکال ثبت شود.

کارهای خیام در ریاضیات به اختصاصی در جبر تا سده ۱۹ میلادی در بین ریاضیدانان اروپایی مورد منفعت گیری نبوده است و رد پای خیام را می‌توان به واسطه طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا جستوجو کرد.

خیام اولین کسی می بود که نشان داد معادله درجه سوم امکان پذیر دارای بیشتر از یک جواب باشد یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند. “آنچه که در هر حالت پنداشته شده رخ می‌دهد بستگی به این دارد که آن مقاطع مخروطی که او از آنها منفعت گیری می‌کند در هیچ نقطه یکدیگر را برش ندهند، یا در یک یا دو نقطه یکدیگر را برش ندهند.”.

یکی از آثار دیگر خیام رساله “فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس” است که در آن خیام قضیه خطوط متوازی که شالوده هندسه اقلیدسی است، را مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد. اصول موضوعه هندسه اقلیدسی در علم ریاضیات، فیزیک و شیمی کاربرد دارد. یعنی چیزهایی که ما آنها را بدیهی می‌انگاریم و چارچوب یا زیربنا فرضیات قرار می‌گیرند و بر پایه آنها کار عملی انجام می‌دهیم. متاسفانه رساله‌ای که خیام در خصوص اصول موضوعه هندسه اقلیدسی نوشته است فقط یک نسخه از آن باقی است که درحال حاضر در کتابخانه دانشگاه لیدن(کهن‌ترین دانشگاه هلند) در سرزمین هلند قرار دارد.

خیام معادلات را از طریق مقاطع مخروطی حل می‌کرد و باور داشت که اگر مقاطع مخروطی یکدیگر را در هیچ نقطه‌ای برش ندهند معادله درجه سوم پاسخی ندارد یا اگر در بیشتر از دو نقطه برش دهند یعنی معادله درجه سوم زیاد تر از یک جواب می‌تواند داشته باشد. به این علت می‌توان او گفت خیام نخستین فردی بوده که برای حل معادله درجه سوم لزوما آن را به معادله درجه دوم تقلیل نمی‌داده و با منفعت گیری از مقاطع مخروطی آن را حل می‌کرده است.

خیام و نجوم

خیام گاهشماری ایران را تحول داد و سپس از اصلاح آن مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه کرد.

خیام توانست طول سال را با دقت تعداد بسیاری به دست آورد. او فهمید شد که ۱۰۲۹۹۸۳ روز می‌تواند ۲۸۲۰ سال را به وجود آورد که نهایتا طول هر سال اعتدالی را ۳۶۵.۲۴۲۲ روز تا هفت رقم معنی‌دار به دست آورد ولی امروزه برای این عدد به دست آمده رقم های اعشاری بیشتری را منفعت گیری می‌کنند.

سال اعتدالی به معنی مقدار وقتی است که طول می‌کشد تا خورشید از اعتدال بهاری تا اعتدال بهاری فرد دیگر را طی کند که در واقع مبنای تقویم خورشیدی است. امروزه می‌دانیم که هر سال اعتدالی نزدیک به ۳۰ دقیقه افزایش می‌یابد و میانگین طول سال اعتدالی ۳۶۵.۲۴۲۱۸۹ روز محاسبه شده است که در واقع با هفت عدد معنی‌دار ۳۶۵.۲۴۲۲ روز خیام تفاوت بسیاری نمی‌کند و حتی می‌توان او گفت که دقیقا یکی است. همچین طول سال اعتدالی زیاد آرام‌تر از چیزی که فکر می‌کنیم افزایش می‌یابد و از هزار سال پیش تا بحال تفاوت چندانی نکرده است.

در کره آسمان دوازده صور فلکی خاصی وجود دارند که در علوم زمین مرکزی باستانی مدار گردش خورشید را به دور زمین راه اندازی می‌داد که به آنها بروج فلکی حرف های می‌شود. هر ماه در تقویم خورشیدی شامل تعداد روزهایی است که طول می‌کشد تا خورشید از یک صورت فلکی خاص عبور کند و این زمان زمان به طور میانگین سی روز محاسبه شده است.

هر ماه در تقویم جلالی خیام دقیقا شامل تعداد روزهایی می بود که خورشید از هر برج عبور می‌کرد و خطای تقویم را افت می‌داد. این تقویم دوره کبیسه‌گیری ۳۳ ساله خاص خود را داشت، به طوری که ۲۵ سال ۳۶۵ روزه و هشت سال ۳۶۶ روزه را شامل می‌شد. این تقویم که مبدا آن تاج‌گذاری ملک‌شاه سلجوقی است تا دوران قاجاریه تقویم رسمی ایران محسوب می‌شد تا این که بعدها میرزا عبدالغفارخان نجم‌الدوله از تقویم خیام توانست تقویم امروزی هجری شمسی را بر مبنای هجرت پیامبر استراج کند که با مقبولیت بیشتری از سمت مردم روبه رو شد و چندین دهه سپس تقویم رسمی ایران شد.

کارهای علمی خیام جهت شد تا یکی از حفره‌های ماه به نام وی و در سال ۱۹۸۰ سیارکی به نام “Omar Khayyam ۳۰۹۵” نامگذاری شده است.

قدیمی‌ترین کتابی که نامی از خیام به بین آورده و نویسنده اش هم عصر او بوده “چهار مقاله” نظامی عروضی است که خیام را در زمره منجمین گنجانده. هرچند بزرگانی چون جورج سارتن حکیم نیشابور را از ریاضیدانان بزرگ می‌دانند.

عمر خیام نیشابوری سرانجام به سال ۵۱۷ هجری بدرود حیات او گفت تا نیک نامی اش در سایه خدمات و کوششهای علمی اش به یادگار بماند و مایه فخر ایرانیان شود.